Azərbaycanda ulu əcdadlarımızın yaratdıqları və zamanla məşğul olduğu xalq sənətkarlıq nümunələrindən biri də kəlağayidir. İpək sapdan toxunan dördkünc qadın baş örtüyü olan kəlağayini yaşlı və qoca qadınlar çalma şəklində, cavan qadınlar və qızlar örpək kimi bağlayardılar.
Adətən toy mərasimlərində al-əlvan, yas mərasimlərində isə qara rəngli kəlağayi ilə örtünərdi analarımız. Təbii ki, bu da insanların digərlərinin hiss və yaşantılarına hörmət etmələri ilə bağlı idi. Kədərə və sevincə uyğun olaraq onunla birgə eyni duyğuları paylaşmaq və hörmət etmək anlamına gəlir. İndi bir o qədər geniş istifadə olunmasa da milli baş örtüyümüzdən yararlananlar hər zaman olub, olacaq da. Milli dəyərlərimizi kəlağayi ilə yaşadan qadınlarımız üçün bu cür baş örtüyü ismət simvolu ilə yanaşı, cah-calal göstəricisi kimi də qiymətləndirilir. Qadınlara gözəllik gətirən kəlağayi milli baş örtüyümüz olsa da zamanla dinlərdən dolayı hicab, niqab kimi bürünmələr də ortalığa çıxdı və ona rəqib kəsildi desək yanılmarıq. Bunu dində allahın buyruğu kimi əsaslandırıb dini təriqətlərinin vacib şərti əsasında icra edənlər və könüllüdür deyib örtünməyənlər arasında hər zaman bir mübahisənin şahidi oluruq. Çox güman ki, mübahisə ciddi dəlillər tapmadığı sürəcə davam edəcək.
Amma maraqlıdır ki, qadın baş örtüyü dini baxış nöqteyi-nəzərindən meydana çıxsa da tamamilə səmavi kitablarda öz əksini tapan bir ilk deyil, tarixi araşdırmalara nəzər yetirsək ümumi qadın baş örtüyünün şumer qaynaqlarına gedib çıxır. Ən qədim inkişaf etmiş və yüksək mədəniyyət yarada bilmək qabiliyyətinə malik şumerlilərin yazıları günümüzə qədər gəlib çatıb ki, bunlar bəşəriyyətin sahib olduğu ən qədim yazı nümunələridir. Məhz onların digər mədəniyyətlərə ötürdükləri təsirlər arxeoloji tapıntılar və yazılı qaynaqlarda özünü göstərir. Çox tanrılı şumer dinində öz əksini tapanlar zamanla yəhudi, xristian və müsəlman dinində də təsirini göstərməkdədir. Bunlardan biri də qadın baş örtüyüdür. Buna geniş baxış bucağı sərgiləsək türkiyəli araşdırmaçı, şumeroloq Muazzez İlmiyə Çığın şumer dinindən təktanrılı dinlərə gələn təsirlərini və din kitablarına daxil olan oxşar mövzuları oxuyarkən şahid olursan. Bu mənada qadın baş örtüyü ilə bağlı faktlar şumer qaynaqlarında da yer alıb və görünən odur ki, özündən sonrakı sivilzasiyaya da ötürüb.
Şumer qaynaqlarında rahibələr adətən qadın məsləyindən dolayı örpəkdən istifadə edirdi. Həmin qadınlar tanrı naminə cinsəl münasibət qurduqlarından dolayı müqəddəs sayılaraq digər qadınlardan seçilirlərmiş. Yəni baş örtüyü onları digər qadınlardan fərqləndirmə simvolu olub. Daha sonra eramızdan əvvəl 1500 –ci illərdə Asur kralı dəyişik etdiyi bir qanunun 40-cı maddəsində evli və dul qadınların da baş örtüyünü məcbur sayaraq onları da örtünməyə məcbur edib. Ancaq qızların, cariyələrin və küçə qadınlarının örtünməsi yasaq elan olunub. Əks təqdirdə örtünərlərdisə onlara sərt cəza verilirmiş. Zamanla bu adət-ənənə yəhudlilərə keçmiş, dindar yəhudi qadınları evlənərkən saçlarını qısa kəsərək qoyma saçdan (perukdan) yaxud örtünmədən istifadə ediblər. Xristianlıqda da eyni şəkildə rahibələr saçlarını örtür. Maraqlıdır ki, “Tövrat”ın yazıldığı son zamanlara qədər yəhudlilər arasında tanrı naminə cinsəl həyat yaşayan qadın və kişilər olub. Hətta əxlaqız yəhudi qadınlar bu üzdən üzlərinə peçə taxırlarmış. Hətta bu zamanla ərəblərdə də olub. Bu barədə yazılı qaynaq tapmaq mümkün olmayıb. İslamda isə örtünmə erkəkdən qaçma şəklində mövcud olub. Adətən qadınların kişilərdən özünü qoruma və müdafiə üsulu kimi. Ancaq kişisiz bir yerdə qadınların “Quran” oxuyarkən və ya dua edərkən başlarını örtməsi məhz Şumer ənənəsinin davamı kimi qeyd olunur.
Quranda bir sıra surələrdə (Araf surəsi, ayə 26-27), (Nur surəsi ayə 31 və 60) qeyd olunur ki, baş örtüyü qadının isməti və şərəfi üçün vacib sayılır.
“Ey Adəmoğulları çirkin yerlərinizi örtün və bunun üçün libas endirdik ki, iman libası daha xeyirlidir. Məscidə getdiyinizdə qiymətli libasınızı geyinin, yeyin, için ancaq israf etməyin”
(Araf surəsi, ayə 26-27)
Yaxud “Mömün qadınlara söyləyin ki, gözlərini, namus və iffətlərini qorusunlar. Görünən qismi istisna olmaqla ziynətlərini təşriğ etməsinlər. Baş örtükləri sinələrinin üstünə örtsün. Ataları, qardaşları, həyat yoldaşları, qaynataları, öz oğulları, bacı-qardaş oğulları, qadına ehtiyacı olmayan xidmətçiləri və eləcə də hələlik qadının qadınlıq xüsusiyyətlərini anlamayan şəxslərdən başqa kimsələrə zinyətlərini göstərməsinlər. Hətta bu zinyətlər eşidilməsin deyə ayaqlarını yerə vurmasınlar”. Zinyət sözü qadının qiymətli əşyaları ilə yanaşı, vücudunu da ifadə edir.
(Nur surəsi ayə 31)
Sonuncu surənin 60-cı ayəsində qeyd olunur ki, bir nikah ümüdi olmayan, uşaq dünyaya gətirməkdən məhrum olan qadınların zinyətlərini göstərməkdən, baş örtüyünü açmaqda, çıxarmaqda özlərinə bir qadağası yoxdur. Amma yenə də iffətli olmaqları özlərinə xeyirlidir deyilir.
İslamiyyətdən əvvəl ərəb qadınları bellərinə qədər çılpaq gəzərlərdi. Hətta islam dinindən sonra da çalışdıqları üçün cariyə və qullar geyinməzlərdi. Ancaq gerçəkdir ki, bizdə, türk dünyasında və islam dininə aid olan qadınlar yaşlanındıqca daha qapalı geyinir. Müqəddəs kitab sayılan Quranın Ahzab surəsinin 59-cu ayəsində peyğəmbərə buyrulur ki, mömin qadınlar, qızlar və xanımlar bir ehtiyyac üçün çölə çıxdığında üst örtülərini üzərinə almalarını buyur. Onların tanınmaması və incidilməməsi üçün ən əlverişli olanı budur.
Bundan da aydın olur ki, Quranda, bəzi dindarların uydurmalarına əsasən, başını örtməyən qadınların cəhənnəmdə saçlarından asılacaq deyə ayə olmadığı kimi, örtünənlərin də birmənalı olaraq cənnətə getməsi yazılmır.
Hətta Azərbaycanlı ilahiyyatçı, Şərqşünas alim Nəriman Qasımoğlu buna aydınlıq gətirmişdir. “Quranda baş örtüyü yoxdur” deyə fikrini irəli sürən ilahiyyatçı kitabda qeyd olunan hicab anlayışının baş örtüyü mənasını daşımadığını bildirib. Onun sözlərinə görə kitabda 7 yerdə keçən hicab sözü ərəbcədən tərcümədə örtük, pərdə deməkdir. Yəni tanrı pərdə, hicab arxasından insanlarla danışar. Sadəcə bu deyimi baş örtüyü mənasına gətirib çıxarıblar.
Yəni Quranda qadınlara xitabən “cahiliyyə dövründə olduğu kimi açılıb-saçılmayın” deyilir, abırlı geyim tərzi təşviq edilir. Bildiyimiz kimi, tərz də toplumun mədəniyyətinə, yaşadığı dövrə, adətlərə görə müəyyənləşir. Hər toplumun öz mədəniyyət tərzi və adət-ənənəsi var. Eləcə də geyim fərqi də bundan irəli gəlir.
Ancaq bir çox dindarlar, dini araşdırmaçılar da baş örtüyünü vacib sayır və Allahın əmri kimi qeyd edir. Özü də dini örtüyün burqa, niqab, lifam, lisam, ximar, nasif, miknəə, cilbab kimi növləri var ki, hər biri baş və bədəni bürümə formasına görə fərqlidir. İslamda daha çox ximarı uyğun bilirlər ki, üz istisna olmaqla, boynu tamamilə örtən örtük sayılır.
Bir sözlə qadın baş geyimi ilk dəfə səmavi dinlərin qadınlara bəxş etdiyi bir vacibiyyət deyil, çoxtanrılı dinlərdən belə qaynaqlanan insanların müəyyən baxış acısından formalaşdırdığı, zamanla müəyyən qism qadınlardan bütün qadınlara ötürülən geyim formasıdır. Ancaq könüllülük prinsipi gözlənilir. Kim istəyər başını örtər, kim istəməz örtməz. Təbii ki, dini rejimli ölkələri çıxmaq şərti ilə. Bu onlarda bir məcburiyyətdir. Eləcə də hicabı seçərək geyinən xanımlara cəmiyyətdə göstərilən diskriminativ baxış bucağı da doğru deyil. Xüsusilə dünyəvi ölkədə təhsil və iş həyatında hicablı xanımlara qarşı göstərilən ayrıseçici münasibət heç xoş təsir bağışlamır. Çünki geyimi həyat tərzi ilə bağlı olan insanlara qarşı edilən etik olmayan davranışdır. Ölkəmizdə də bu kimi problemlər ara-sıra yaşanmaqdadır. Yüksək ali təhsil alıb iş həyatına atılan xanımların bir qismi məhz hicab geyiminə görə işə alınmasında ciddi problemlər yaşayır. Bu yaxınlarda iş elanlarında özünə iş axtaran bəzi ali təhsilli xanımların şikayət dolu şərhlərində buna şahid oldum bir daha. Çoxu da məcburdur ki, ixtissas və seçimindən asılı olaraq ya işsiz olmaqda davam etsin, ya da repetitor kimi çalışsın. Bəziləri isə qarşılandığı xoş olmayan münasibətdən dolayı hicabı tərk etmək məcburiyyətdə qalıb. İndi işi olsa da ancaq azad geyim seçimi yoxdur. Bəzən isə orta və ali təhsil ocaqlarında hicaba olan kəskin yanaşma qızlarımızın daha erkən yaşda psixologiyasına mənfi təsir göstərir. Onların geyimi deyil, təhsil almaq hüququ maraqlandırmalıdır cəmiyyəti əslində. Hər halda bu cür qeyri sağlam yanaşma, mənfi emosiya formalaşdıran neqativ hallar onların azad seçiminə qarşı çıxmaq kimi qiymətləndirilir. Unutmayaq ki, baş geyim zaman və məkandan asılı olmayaraq şəxsin fərdi seçimidir. Dini əsası olub olmamaqdan çıxaraq şəxsin hüquqi seçiminə çevrilməlidir zənnimcə
Cəmiyyətimizdə hicablı xanımlara təhsil və iş həyatında yaradılan problemdən dolayı yazını qələmə almalı oldum. Təbii ki, baş örtüyünün tarixi keçmişinə nəzər salmaqla. (Günel İsayeva)